Romaanse kunst in Nederland: ontdek de schatten van de kerk in Vries, Drenthe

Door voortschrijdend inzicht zien we de schoonheid om ons heen. Vaak op plekken waar je het niet verwacht..

Twee tochten onderweg, die uiteindelijk eindigden bij een kerk in Vries, in de provincie Drenthe, in het noordoosten van Nederland..

In augustus 2015 maakten we een fietstocht naar het zogenaamde Scandinavisch Dorp – een vakantiepark – net onder de stad Groningen aan het meer bij Paterswolde. Tijdens de fietstocht daarheen kwamen we door een klein plaatsje genaamd Vries. We aten een hapje, ik zag de kerk, maakte snel een kiekje en we gingen verder..

In 2015 zijn we naar Cumbria in Engeland gereisd om alles wat met de vikingen en de vroege middeleeuwen te maken heeft te bezoeken. Maar we bezochten ook andere kerken uit andere tijdperken en zo kwamen we terecht bij St. Bees Priory, een Angel-Normandische kerk met een in romaanse stijl vormgegeven toegangspoort. Ik was meteen verkocht.

Qua architectuur en decoratiestijl gesitueerd net na de Vikingtijd (1060 A.D.) en voor de Gotische stijl (die zijn intrede doet rond 1200/1250 heeft het dezelfde, vaak heel pure, niet bombastische kunststijl die mij ook aantrekt in de kunst uit de Vikingtijd. Vaak, en dat is zeker het geval in de vroege fase van de romaanse kunst, zijn de uitbeelding van dier, bloemen- en plantenmotieven en de uitbeelding van mens-diergezichten of dieren stijltechnisch nog verbonden met die Vikingtijd.

Dus.. Angel-Normandische kerken, romaanse kunst. Maar in Nederland? Ik had geen idee, helemaal niet.

In 2017 verhuisden we van het westen van Nederland naar het oosten, naar Zwolle. We zochten naar wat decoratie voor op de muur van de woon- en slaapkamer, en.. kwamen in weer in Vries terecht, dit keer in de werkplaats van Erik van Ommen, een nationaal bekende schilder en ontwerper van vogelaquarellen en schilderijen. Opnieuw werd ik aangetrokken door de kerk, die ik nu grondiger bekeek bij de ingang van de kerk. Ik was verbluft. Zo’n kerk had ik nog niet eerder in Nederland gezien. We gingen weer naar huis met een schilderij en een tekening van Van Ommen, maar ik moest en zou een keer terug komen om de kerk van dichtbij te bestuderen..

Zonder dat we het door hadden was het zondag, we reden weer naar Vries. Op de afbeelding onder en beneden zien we de 12e-eeuwse toren, het oudste deel van de St. Bonifatiuskerk (gebouwd halverwege de 12e eeuw). Hoewel gedeeltelijk herbouwd in 1769 vanwege brozer wordende muren, bleven alle ornamenten en arcaden met klokkenramen en blinde arcaden intact dankzij een conservator die historische kennis moet hebben gehad van het belang van deze specifieke kerk.

Wat hadden we geluk dat het zondag was en de kerk open was! Maar eerst bekeek ik de buitenste delen van de toren en het schip.

Beeld je in, kijk naar de kleine open ramen – nog zonder glas in de 12e eeuw, wat een noviteit zou zijn in de latere Romaanse periode, hoe donker de kerk moet zijn geweest. Gewoon verlicht worden met kaarsen, met berouw als doel, maar ook een gevoel van veiligheid, stilte.

De introductie van lancetvensters in de West-Europese kerkarchitectuur vanaf de twaalfde eeuw na Christus bouwde voort op een traditie van boogramen die tussen zuilen werden geplaatst, en leidde niet alleen tot tracering en uitgebreide glas-in-loodramen, maar ook tot een al lang bestaand motief van puntige of ronde raamvormen in kerkelijke gebouwen, dat nog steeds in veel kerken te zien is.

Boven de klokramen zien we nog twee kenmerken van de romaanse kunst: het zogeheten chevron – zig-zag – ornament, en de pilaar scheiding in et midden van het naar elkaar toe lopende boograam, uitgevoerd op een uiterst simplistische manier. Ver verwijderd van de rijke ornamentale romaanse stijl. Misschien opzettelijk op deze wijze uitgevoerd omdat er niet genoeg geld was om het anders te doen, of omdat een bedreven – en dus kostbare – metselaar ontbrak.

Hetzelfde kan worden gezegd over de deuropening. Onmiskenbaar uitgevoerd in de romaanse stijl, met kenmerken als het chevronornament en de trapsgewijs zakkende deuropening. Als een soort uitnodigend kenmerk. Een van de gekende experts in romaanse decoratiestijl en ornamentiek, Rita Wood, zag de op deze wijze vormgegeven deuropening – als een tunnelachtig toelopende opening – opzettelijk op die wijze vormgegeven om een uitnodigende uitstraling voor de kerkganger (of: in spe) te bewerkstelligen. Men betrad een beschermde huls, een beschermde ruimte.

Een rijke ornamentiek met mens- of mens-dier figuren en kopjes/hoofdjes – de zogeheten tronies – ontbreken hier (nog) – alhoewel het begrip tronie verwijst naar schilderkunst. Het portaal is eenvoudig, doch onmiskenbaar in romaanse stijl gedecoreerd. Het zogeheten timpaan ontbreekt ook. Dit is het halfronde of driehoekige decoratieve muuroppervlak boven een ingang, deur of raam, dat begrensd wordt door een latei en een boog. Het bevat vaak frontonsculpturen of andere beelden of ornamenten. Bij de kerk in Vries is dit deel boven de deuringang opgevuld met stenen zonder enige vorm van decoratie.

Mensen zullen altijd dingen onderzoeken en het is dankzij dominee Klumper dat hij het opmerkte en zichzelf afvroeg waarom er zevenendertig tanden boven de deuropening zaten. Waarom specifiek het getal zevenendertig, vroeg hij zichzelf af. Dit is geen toeval. In onze gedachten moeten we terugreizen naar de tijd dat dit bouwwerk werd gebouwd. Toen men deze dikke romaanse kerkmuren bouwde, was dat niet alleen om de gewelven te ondersteunen. Tegelijkertijd drukten ze de verdediging uit tegen de boze buitenwereld. Letterlijk en spiritueel. Let op de schietgaten/ramen op de eerste verdieping van de klokkentoren. Ze werden voor dat doel gebouwd en waren bedoeld om op deze manier te functioneren. In de romaanse kunst werd de boze buitenwereld afgebeeld met rijke ornamenten en antropomorfe – half mens half dier gelijkende – details onder de kapitelen. Bloemmotieven en (verweven) slangen maakten allemaal deel uit van dit beeld.

Vanwege geldgebrek in het kleine dorpje Vries ontbreken deze ornamentale en bombastische kenmerken hier. Om een ​​alternatief element van verdediging tegen het kwaad uit te beelden, werd er gebruik gemaakt van getallensymboliek die de gemeenteleden konden en zouden begrijpen.

Behalve de zevenendertig vertandingen, zijn er op de zuidmuur achttien arcaden en op de noordmuur negentien. Beide vormen hetzelfde getal van zevenendertig. De achttien arcaden zijn symboliek voor het licht, het leven, de zon en het goede, en rechts van de ingang. De rechterkant is de zogeheten Goede Kant, want van de rechterkant van Christus stroomde zijn verlossende bloed. De negentien bogen symboliseren de Slechte kant: duisternis, de dood, de maan en het kwaad. Er kwam niet veel goeds uit het noorden, zoals de voorafgaande Vikingtijd had laten zien.

Het hoogtepunt van de ontdekkingsreis in de kerk onthulde zich toen we de kerk binnenkwamen en door het schip naar achteren liepen.

Sta mij toe dit te beschouwen als een Heilige Graal van een nooit verwacht voorbeeld van romaanse kunst in Nederland. Waar is dit schitterende doopvont eigenlijk gemaakt? Een brochure in de kerk gaf duidelijkheid. In de vroege middeleeuwen was er een zandsteengroeve net over de grens in het nabijgelegen Bentheim in Duitsland. Op dezelfde plek werden deze doopvonten gemaakt en verkocht aan Hanzesteden als Zwolle en Deventer. Maar natuurlijk heetten deze steden ten tijde van de productie nog niet zo. Dus kocht een dominee uit Vries deze doopvont, vervoerde hem, tot Meppel, over water, maar daarna moet hij met paard en wagen zijn vervoerd..

Bentheim heeft veel doopvonten geproduceerd, de zesentwintig doopvonten die in Nederland zijn gevonden getuigen daarvan. Er zijn vijfenzeventig doopvonten bekend uit Oost-Friesland, Sleeswijk-Holstein, Oldenburg en Westfalen. De meeste staan nog steeds op hun oorspronkelijke plaats en zijn in gebruik bij doopfeesten..

Het doopvont in de kerk van Vries is typisch romaans: niet vergaand ornamenteel, maar ‘eerlijk’ in zijn uitvoering. Zoals alle ornamenten in de romaanse delen van de kerk. De cupa – de kom – heeft verschillende ornamenten in zogeheten touwmotief, een band van wijnranken, druiven en bladeren. De uitvoering is sterk gestileerd maar slim uitgevoerd. Naast de band eronder zijn gestileerde Acanthus-bladeren ornamenten te zien. Dit is een Grieks-Romeins type motief. De vruchtdragende wijndruif is symboliek voor het door geloof in God bloeiende leven, dat begint bij de kerstening bij het doopvont. De vier mens figuren aan de voeten van het doopvont zijn geen specifieke figuren. Hun hand leunend op hun bovenbenen dragen en ondersteunen het doopvont. Let op hetzelfde type ogen op de zogenaamde Lewis chessmen – een set van schaakstukken uit de 12e eeuw gevonden op het Schotse eiland Lewis. Het doopvont kan worden gedateerd aan het begin – of mogelijk iets later – in de 12e eeuw. Het doopvont in de kerk in Vries is door het Drents Museum gratis in bruikleen gegeven en daarom kunnen we het op zijn oorspronkelijke plaats ‘in situ’ bewonderen. In het museum van Assen zijn nog zes romaanse doopvonten te bezichtigen.

Achter in de kerk in het koor zijn twee sarcofagen te zien, verzonken in het plaveisel. Ze dateren uit de 12e/13e eeuw. Deze sarcofagen werden gebruikt om het lijk van een mens te laten ontbinden. Sarca phagein = vlees eten. Na het ontbinden van het lijk werd het elders geplaatst. Deze sarcofagen lagen oorspronkelijk buiten de kerk met het deksel naar boven.

Kijk, tenslotte, ook eens naar de bijzonder oude en gevormde lindebomen op het plein voor de kerk.

De romaanse kerk in Vries: een bezoek waard.

(dit is een her-publicatie van een blog wat ik augustus 2017 schreef op mijn Engelstalige website www.travellingnorth.nl – die website houdt op te bestaan einde 2024.

Een nieuwe Engelstalige website is in “aanbouw” onder www.vikingartefacts.com

Naast deze nieuwe Engelstalige website, wil ik de komende maanden oude blogs – doch tijdloos in zijn informatieve waarde – gaan publiceren op mijn Nederlandstalige website www.thomaskamphuis.com

Ze zullen te zijner tijd ook weer gepubliceerd worden op mijn nieuwe Engelstalige website http://www.vikingartefacts.com maar voorrang zal daar eerst gegeven worden aan de voorwerpen).