Windvanen uit de Vikingtijd – en hun nieuwe leven.

Vogels zijn mooi – voorwerpen uit de Vikingtijd zijn nog mooier.

Is er discussie of er ooit draakachtige koppen op de voorsteven van bepaalde type(n) vikingschepen hebben gezeten, aangezien zij nimmer zijn teruggevonden, over het bestaan van windvanen aan de roerzijde van dit soort schepen is geen twijfel.

Maar hoe een zeereis eindigt op de toren van een kerk ?

Laten we beginnen met het meest intrigerende onderdeel va dit blog. Namelijk, dat verschillende windvanen uit de Vikingtijd überhaupt zijn terug gevonden .. op kerken! Een heidens voorwerp op een religieus gebouw. Hoe eindigden dit type voorwerpen hier – verondersteld na gebruik in voorgaande eeuw(en) op schepen ? Het is een vraag, waarvan het antwoord ligt in de mist van mysterie. Of toch niet?

Feit is, dat verschillende beroemde windvanen terug zijn gevonden op kerktorens.

Allereerst hebben we de vergulde bronzen vaan van de kerk in Kallünge op het eiland Gotland. Ontworpen in de Ringerike stijl met een zogeheten Groot Beest, is het zeer fraai geconserveerd gebleven. Omdat ik geen foto kon vinden, heb ik een tekening van deze windvaan geplaatst. Het Grote Beest is een karakteristiek motief binnen de Ringerike kunststijl, welke hem in de late Vikingtijd van de 11e eeuw plaatst.

De tweede windvaan is teruggevonden op de kerk van Heggen in Buskerud, Noorwegen. Eveneens vormgegeven in de Ringerike stijl, vraagt men zich af bij de deukjes in de windvaan of iemand in recente tijden heeft geprobeerd hem van de kerktoren af te schieten..

Zoals Lucebert zegt: ‘Alles van waarde is weerloos’.

In detail laat het wederom een mythisch beest zien. Een pauw? Met een beetje fantasie zou men dit er in kunnen zien.

De derde beroemde windvaan uit de Vikingtijd is de windvaan van de kerk in Söderala, Hälsingland in Zweden. Ook deze laat de Ringerike stijl zien, zij het in een late vorm van deze specifieke stijl, in de verte de vroege Urnes stijl echoënd. De Franse lelievorm aan de staart van het grote beest verraadt dat het hier een van de laatste Vikingstijlen betreft, zoals in Scandinavië aangetroffen.

Het kenmerk van deze bovengenoemde drie windvanen is, dat ze allen opmerkelijk goed bewaard zijn gebleven. Kan het zijn, dat ze slechts korte tijd in gebruik (of mode?) zijn geweest op het einde van de Vikingtijd?

De hieronder afgebeelde windvaan van Tingelsted kan gedateerd worden in de 12e eeuw in een specifiek late Urnes stijl welke al aan het transformeren is naar de romaanse stijl welke in zwang kwam. De meer florale motieven en ‘leeuwachtige’ figuren geven hem een datering aan (het begin van) de romaanse stijl.

Er zijn zelfs opmerkelijke kleine windvanen bekend.

Deze zogeheten miniatuur windvanen werden gebruikt om de hoogte van een ster boven de horizon te bepalen. Het type windvanen als die boven getoond, van Tingelsted hebben markeringen welke mogelijk gebruikt werden voor het meten van de zonnestand.

Apart van dit praktische en ingenieuze gebruik in de navigatie waren windvanen vooral van betekenis voor het tonen van sociale status. Zoals zo veel siervoorwerpen uit de Vikingtijd. Het brons waarvan de windvanen gemaakt zijn, was zo kostbaar in de tijd van de vikingen dat deze voorwerpen zeer waardevol waren. Maar hun ware importantie zit in hun gebruik. Het vikingschip, en daarmee de eigenaar, wat zich zo’n blinkend, rijk gedecoreerde windvaan kon veroorloven, was onafhankelijk en kon open zeeën bevaren. Dit maakte het mogelijk de Britse eilanden en het continent van Europa te bereiken en terug te trekken naar de open zee, als de situatie daar om vroeg.

Het schip wat dit voorwerp/instrument droeg, was waarschijnlijk de leider van een vloot, en vanwege zijn speciale status als vlaggenschip, functioneerde deze als een banier, wanneer deze niet gebruikt werd voor navigatie.

Blindheim (1982) merkte een verandering in constructie van de windvanen op na de 11e eeuw.

Deze verandering zou op het einde van hun aanvankelijke functie kunnen wijzen. Hen veranderend in een object van sociale status van ….christelijke kerken..

Vergulde bronzen weervanen verschenen op de kerktorens van middeleeuwse kerken in Zweden, Noorwegen en Finland waar deze vaak beschouwd worden als ornamenten: symbolen van toegang tot middelen en vakmanschap voor de belangrijke families die bedeeld/gezegend waren met zulke kerken. Dus, dit is misschien hoe glimmende voorwerpen op hun einde van gebruik opeens op de top van een kerktoren verschijnen, ongeacht wat zij representeren..

Ze hebben mogelijk als inspiratie gediend voor het Normandische gebruik om een vergulde windvaan of haan op kerktorens te bevestigen, wat zich uiteindelijk verspreidde naar seculiere gebouwen zoals kastelen in Frankrijk en Italië, waar hun gebruik beperkt was tot zekere rangen binnen de adel en ridderstand ((Lindgrén, 1983). Het lelie motief in de windvaan van Söderala is een belend decoratiemotief wat zich vanuit het vasteland en Normandië over de rest van Europa verspreidde in de late 11e en 12 e eeuw. De stijl van de Normandiërs welke in de tweede helft van de 11e eeuw Engeland veroverde, liet ook Scandinavië niet onberoerd.

Meer lezen:

Engström, J. New interpretations of Viking Age weathervanes 1996

Graham-Campbell, J. Viking Art p. 124-126, Ringerike-Style-Ship-Vanes, 2013

Lindgrén, S. Viking weather-vane practices in Medieval France in Fornvännen, vol.78, 1983.

Williams, G., Pentz, P. and Wemhoff, M. Vikings life an legend – The British Museum (2014). p. 219, fig. 15 and p. 220, fig. 16.

http://www.timelineauctions.com/lot/the-great-beast-weather-vane-finial/52839/