In dit blog reageer ik op een verschijnsel wat wel vaker opspeelt: het toeschrijven aan en toeschrijven naar de categorisering ‘viking’ als het om determinatie van voorwerpen gaat. Het tweedelige artikel van Sicco Siegers ‘Van een kastbeslag naar een paardenpendant’ is hier slechts een voorbeeld van. In het tweede deel van zijn artikel – Detector Magazine nr. 182, mei 2022 – wordt een verdere beschouwing van het voorwerp gehouden wat verondersteld wordt een paardenpendant te zijn, een zogeheten paardentuig sierhanger. Beauty is in the eye of the beholder en in onderdelen van de decoratie worden diverse vogels ‘gezien’, zoals een uil en ja, zelfs een aanvallende zwaan. Ik kan de afbeelding van het voorwerp hier niet publiceren wegens copyright, maar de bron zij hierbij dus vermeld.
Bij de betekenis van de afbeelding wordt tenslotte geredeneerd dat ‘Interessant is in elk geval dat Vikingachtige invloeden op de Zutphense paardenpendant mogelijk lijken. Hoewel de aanduiding ‘Vikingen’ op zich onderhevig is aan nieuwe inzichten, kan misschien toch gesproken worden over een Zutphense Vikingpendant’.
Omdat gepubliceerde stellingen al te vaak een eigen leven gaan leiden, en, indien maar vaak genoeg herhaald, voor waar worden, voel ik mij geroepen op zijn artikel te reageren. Allereerst is de begripsbepaling van groot belang. ‘Viking’ is een gedragsaanwijzing. De Vikingtijd staat voor een periode – grofweg 800 – 1170 A.D. – waarbij bepaalde mensen uit Scandinavië gedrag vertoonden waardoor men hen ‘vikingen’ zijn gaan noemen. Het begrip ‘vikingen’ duidt ook geografisch een gebied aan waar deze mensen vandaan kwamen. Waar men een viking begint te zijn en wanneer dit ophoudt is overigens flexibeler aan het worden, getuige de vondst van begraven schepen uit ongeveer 750 A.D. op het eiland Saaremaa in Estland. ‘Het’ begon dus blijkbaar nog eerder dan we dachten. Het is maar wat je een viking noemt !
Het merendeel vertoonde dit gedrag niet en waren óf migranten óf handelaren. Iets een ‘vikingvoorwerp’ noemen is dus per definitie niet juist, omdat je hiermee een voorwerp koppelt aan een persoon die ‘vikinggedrag’ toonde en/of een leven leidde die alleen dit gedrag vertoonde. Dat we dit gedrag – 1000 jaar na dato – wat ál te exclusief aan ‘de vikingen’ zijn gaan toewijzen is mij altijd al raadselachtig geweest. ‘De vikingen’ wisten waar ze naar toe moesten gaan en hetzij zijzelf, hetzij de generaties voor hen waren zeer goed bekend met de gebieden die zij later zouden overvallen. ‘They know where to go to’.
Komen we bij de kern van de begripsbepaling. ‘Voorwerpen uit de Vikingtijd’ zijn voorwerpen, welke een aantoonbare Scandinavische oorsprong hebben, qua vorm dan wel qua stijl (decoratie). Qua vorm kan men denken aan een Thor’s hamer, een dierkopfibula of drumbroche (bekend van Gotland, Zweden). Als we het hebben over een Scandinavische decoratiestijl, dan moeten aantoonbaar de te onderkennen decoratiestijlen uit de Vikingtijd te zien zijn: de Oseberg, Mammen, Borre, Ringerike of Urnesstijl.
Ter illustratie laat ik hier een hanger (al dan niet gehangen aan een paardentuig) met overduidelijke Scandinavische stijl zien. De wijze waarop de dieren verbeeld zijn wijzen naar de Ringerike stijl, met amandelvormige ogen en de opgekrulde bovenlip. De kwaliteit van het stuk – detaillering en wijze waarop het gegoten is – verraadt een Scandinavische oorsprong. In Engeland, waar dit voorwerp gevonden is, kent men ook de Angel-Scandinavische stijl in voorwerpen, daar gemaakt. Kwalitatief zijn deze voorwerpen anders qua vormgeving en hebben een hybride decoratiestijl. Het is – meer dan – verleidelijk in de twee dieren twee wolven te zien, en nog verleidelijker om hier een verbeelding te zien van de eeuwigdurende jacht van de mythologische wolven Skoll en Hati naar de zon respectievelijk maan. Maar of de smid het zó bedoeld heeft en/of het die betekenis had voor de drager. Beide betekenissen zijn niet aan ons overgeleverd.
Kom ik tenslotte terug op het ‘paardenpendant’ gevonden in Zutphen. Zowel qua vorm als decoratie is dit voorwerp op geen enkele manier te linken aan Scandinavië, in de zin van ‘Viking Scandinavisch periode 800 – 1050 A.D’. Op zich kan dit type voorwerp en de stijl waarin het gemaakt hebben vaker voorkomen in Scandinavië, maar dan betreft het een latere periode, 12e, 13e of mogelijk zelfs vroeg 14e eeuw. Als we er voor het gemak van uit gaan dat het een paardenpendant betreft, zou allereerst onderzoek nodig zijn binnen Scandinavië, om te staven dat dit een dusdanig voorkomend type is in die streek dat deze als ‘Scandinavisch’ getypeerd kan worden. Dit nu, is thans niet het geval.
Komen we op de decoratie zelf. Het komt mij voor dat het voorwerp geheel verguld is geweest. Gaan we er van uit dat het een paardenpendant is geweest, dan komen we door de vergulding uit bij een later type paardentuig sierhanger. Daarnaast zijn er overduidelijk florale motieven te zien, met onder het ‘hart’ twee lelieachtige bladeren. Als men het hart als een uiting van liefde kan zien, wordt ook een geheel andere betekenis mogelijk. Mógelijk. Hoe dan ook ontbeert het pendant iedere Scandinavische invloed voor wat betreft de te onderscheiden Scandinavische decoratiestijlen uit wat wij ‘de Vikingtijd’ zijn gaan noemen. Ook qua vorm/type. De florale motieven wijzen m.i. eerder op een zuidelijker oorsprong, dan wel een oorsprong uit de late(re) middeleeuwen.
Als allerlaatste een verdere onderbouwing van mijn betoog. Het betreft hier niet een ‘viking voorwerp’, maar de achterliggende gedachte is hetzelfde. Bij ‘De schatvondst (uit) Het Sprengendal’, een zeer interessant artikel in hetzelfde magazine, wordt ook toegeschreven náár en toegeschreven áán. Niet zozeer door de schrijvers, maar door de letterlijke verbeelding van de plaats waar de schat gevonden werd. Op de vindplaats is een welhaast ‘Wolin achtig’ Sventovit (Slavische god, ook wel Svantovit genoemd) beeld opgericht, doorgeredeneerd (of: gewenst?) dat zo’n beeld er inderdaad gestaan heeft op basis van de gedachte dat hier een tempel gestaan heeft. Ook dit is vele bruggen te ver doorgefantaseerd en niet op basis van feiten. Het zou ondergetekende een lief ding zijn als er wat kritischer naar plaatsen én voorwerpen wordt gekeken die men ál te snel aan het heidense koppelt. De behoefte hier aan en de verklaring hiervoor is niet een apart artikel, maar een boek waard. Maar met de determinatie van voorwerpen of een vindplaats heeft dat niets meer te maken.
Overigens een kleine noot m.b.t het pendant. Soms kun je als verzamelaar oprecht spijtoptant worden. Het voorwerp wisselde met een ander voorwerp uit een verzameling van iemand uit de Verenigde Staten. De twee wolven zijn echter teruggekeerd. Het Portable Antiquities Scheme identificeerde het (wolven) pendant als toebehorend aan de Ringerike stijl. Op een voorwerp die zo’n pure Scandinavische stijl in zich heeft, moet met zuinig zijn. Superzuinig.
Gelukkig is deze weer in de verzameling teruggekeerd.
Thomas Kamphuis 