Bijgeloof in Twente

Je leest het zo vaak in boeken: al die verdwenen of dreigen te verdwijnen oude boerderijen in het oosten van het land. Veel is inderdaad verdwenen. Maar niet ál.

Als boerderijenliefhebber kun je dan ongelooflijk blij worden van een beeld, waarvan je dacht dat het al lang niet meer zou bestaan. Vér verborgen in een bos in het verre oosten van Twente staat De Meerbekke. Je komt aan, en je weet niet wat je ziet. Wég met die openluchtmusea: dit is het echte werk. Je wandelt zo de 18e eeuw binnen.

Héérlijk. Zó zie ik ze graag. Zo moet Jan Jans ze ook gezien hebben en getekend, tussen 1930 en 1960, net voordat vele van dit soort boerderijen zou verdwijnen. De Meerbekke doorstond de tijd en doet nu ‘dienst’ als vakantieboerderij. De deelzijde is uit 1771, het voorhuis uit 1830. Wat deze boerderij nu zo tot de verbeelding doet spreken is allereerst zijn ligging: diep verholen vanaf de weg in het bos. Tenzij je hier als wandelaar de weg weet, zou hij je nooit opvallen. Wat nog meer intrigeert zijn de vele tekens van bijgeloof die boerderij en bijbehorende schuren opluisteren. Boven op het dak van de stal zien we een zeer oud geveltopteken, een dakornament, die in dit geval twee zeer gestileerde paardenhoofden laat zien. Qua vormgeving zijn de geveltoptekens op de boerderij en bijbehorende schuren van de oudste soort. Ze laten, in tegenstelling tot de met katholieke symboliek vormgegeven geveltoptekens, een voorchristelijke symboliek zien.

Geveltoptekens dienden om huis en hoeve te beschermen tegen kwade invloeden van buitenaf. Ze geven het erf een bijna gewijde sfeer. Zoals Jan Bornebroek al stelt:

’s Nachts op het stille platteland,

was vroeger heel wat aan de hand.

rondom menig boerenhuis,

was het dan niet pluis,

menig wit wief, heks en boze geest,

is voor velen een plaag geweest

Een heel bijzonder onheil (onweer, bliksem) afwerend teken is bij de ingang van de boerderij in de muur geplaatst. Het betreft hier een versteende voortzetting van de heksenbezem, die ongenode invloeden van buitenaf buiten moesten houden. Ach ja, heksen zegt u.. kom, die bestaan toch niet. Leest u dan toch even verder en oordeel zelf.

Lopen we naar de deelzijde en naar het zogeheten onderschoer, dan zie je vele tekens van bijgeloof. Het begint al bij het zogeheten stiepelteken. Het verhaal gaat dat een boerenknecht – na de nodige borrels -een keer naar de witte wieven toe ging die zich ophielden bij de grafheuvels in de buurt. Men dacht zelfs dat ze daar in woonden. En daar zijn er wel twintig van, in de omgeving van De Meerbekke.

Om ze een lesje te leren had hij een haarspit meegenomen, een klein aambeeld, waarmee de zeis gescherpt en in conditie werd gehouden. Hij wierp deze de witte wieven toe en riep iets in de geest van ‘Hier heb je het spit, de kat – waarvan het verhaal ging dat zij deze aten – moet je er maar zelf aan rijgen’. Niet gediend van zoveel bemoeienis renden de witte wieven hem met het haarspit achterna, tot aan de boerderij. Daar wierpen ze hem deze toe, terwijl hij nog net de niendeuren toe kon doen. Het haarspit bleef steken in de middenpaal van de deuren naar de stal. Sindsdien staat er op de middenpaal van de niendeuren een stiepelteken, om kwade geesten buiten de deur te houden.

Het stiepelteken van De Meerbekke dateert uit 1771 en is een bijzonder fraai exemplaar. Aan de boven- en onderzijde bevindt zich een vierkant blok. De symboliek hiervan is onduidelijk, maar mogelijk een aanduiding dat de boer de baas is over huis, erf en landerijen.

Het stiepelteken of ook wel maalkruis genoemd, herhaalt zich in iedere deurklink van de stal, onderschoer en schuren bij de boerderij.

Op de middenstijl van een schuur bij de boerderij is ook een stiepelteken aangebracht, hier in de vorm van een zandlopermotief. De ongeverfde stiepeltekens horen tot de oudste stiepeltekens die bekend zijn. Er zijn er bekend uit ongeveer 1660 A.D. Onduidelijk is, of vòòr die tijd deze tekens ook al in zwang waren, maar dat ze een verre, duidelijk voorchristelijke oorsprong hebben is duidelijk. Ze worden als teken universeel gebruikt en zijn zelfs in Oekraïne teruggevonden.

Op de bijbehorende schuren zijn de geveltoptekens in verval. Van hout zijn ze natuurlijk niet oneindig houdbaar tegen de weerselementen. Ook hier is duidelijk, gezien hun vorm, dat het zeer oude tekens zijn. Tegenwoordig zijn veelal de katholieke geveltoptekens in zwang. Soms wordt er nog een poging gedaan om de oude vormen voort te laten leven, maar dit resulteert m.i. te vaak in te gedecoreerde, te weinig aan de fantasie overlatende, geveltoptekens. Met paarden met manen en zo. Met een vriendelijke, bijna vermenselijkte uitdrukking. Of geheel eigen creaties. Het liefst zie ik de tekens in zijn oudst bekende vorm. Soms lijken ze dan zelfs op de voorsteven van een Vikingschip. Toeval?

Nog een prachtig kenmerk bij dit type boerderijen is de zogeheten console. Deze zijn ter decoratie aangebracht aan de onderzijde van het dak aan de deelzijde en geven hier het jaartal aan.

Tja, en wat maakt nu zo’n boerderij ‘af’? Dat is natuurlijk een oorspronkelijke schouw in de mooie kamer. Ook wat dat betreft ademt De Meerbekke authenticiteit uit.

Het is aan Staatsbosbeheer te danken, dat deze boerderij voor de toekomst bewaard is gebleven en niet verder in verval geraakt is.

Toch nog even over die heksen. Anno 2020 denken we al gauw: wat een onzin. Nuchterheid en van ieder geloof gevallen, is onze fantasie ook teloor gegaan. Maar soms ziet men zaken die dan toch de wenkbrauwen doen fronzen. Het kan zomaar zijn, op een wandeling, ergens in het land. Een kat zit op het dak, een berkenboom staat in de tuin, vol met heksenbezems. Is dat nu allemaal toeval…

Hoe het ook zij, een verblijf in De Meerbekke vergeet u niet gauw. De oude symboliek maakt nieuwsgierig naar hoe men in de oude tijd het onzichtbare leven ervoer. Men kan zich er hier ongegeneerd aan laven.

Sinds er her en der in het oosten van het land weer wolven rond lopen, heeft voor ondergetekende het donker een nieuwe dimensie gekregen. Luisterend naar bosuilen in de verte van de es, kraakte de grond aan de rand van het bos. We durfden niet via het bos naar de boerderij terug te lopen. Men kan immers nooit weten..