Een collectie is – met enige regelmaat – in beweging. Soms koop je wat, soms ruil je iets. Zo ook deze broche uit de (zeer) late Vikingtijd die een fraai voorbeeld van de Urnes decoratiestijl laat zien. Hij was kort in mijn verzameling, totdat hij onderdeel werd van een ruil voor een wellicht nog opmerkelijker en zeldzamer voorwerp. Soms, heel soms heb je het geluk, een voorwerp, waarvan je toch spijt had het te ruilen voor iets anders, terug in de collectie te krijgen. Dit is nu zo’n voorwerp en ik ben erg blij het binnenkort weer in het museum op te nemen.
De Urnesstijl was (is) een laat Scandinavische decoratiestijl die zich na circa 1050 A.D. ontwikkelde, waarvan het hoogtepunt gezien wordt in de laat 11e eeuwse deuren van de staafkerk in Urnes, Noorwegen, waar het zijn naam ook te danken heeft. De stijl werd gebruikt op allerlei materialen; op leer, hout, geïllustreerde manuscripten en metalen voorwerpen. Een redelijk aantal broches in de Urnes stijl zijn bekend uit Scandinavië (voornamelijk Denemarken), voornamelijk in brons maar ook wel in zilver. Weinig van dit soort broches zijn bekend als bodemvondst uit Engeland. Het exemplaar hier als eerste getoond is gevonden in Lincolnshire, Engeland en daarmee getuige van een zeldzaam exemplaar en type. Zijn decoratie heb ik uitvoerig besproken op mijn andere, Engelstalige website.
Wanneer we kijken naar de verschillende decoratie op broches met de Urnes stijl, dan valt op dat de broche zoals hierboven getoond en hier beneden verschillen van wat we echte Scandinavische broches in Urnes stijl noemen. Het hier onder opgenomen exemplaar is waarschijnlijk ook in Engeland gevonden. Beide laten een wat grover uitgevoerde belijning en decoratie zien ten opzichte van hun Scandinavische broers en zussen. Diergelijkende elementen komen op deze exemplaren, gevonden in Engeland, voor, maar zijn veel minder gestileerd weergegeven en diergelijkend weergegeven. De slange- dan wel draken lijven ontbreken op dit type broche in de Urnes stijl. Of ze daarmee een lokaal, Angel-Scandinavisch product zijn valt moeilijk te zeggen. In Engeland gevonden broches in de Urnes stijl zijn schaars te noemen. In Engeland wordt door de PAS ook wel een laat (Angel)saksische Urnesstijl onderkend. In 2001 wordt nog gesteld dat There are very few imported Urnes-style artefacts in England (O. Owen 2001, ‘The strange beast that is the English Urnes style’, 203-222 in J. Graham-Campbell et al. Vikings and the Danelaw, 205).
Het kan zijn dat tegen de tijd dat de Urnes stijl zijn intrede deed in Engeland, deze stijl minder en vogue was dan voorgaande Scandinavische decoratiestijlen na de toch erg bepalende oversteek vanuit Normandië in 1066 en daarop volgende Angel-Normandische en romaanse stijl die vlot overal in verscheen. Wél zien we een hybride Angel-Scandinavische Urnes stijl terug in in Engeland gevonden stijgbeugel beslagstukken.
In Scandinavië echter bleef de decoratiestijl lang in zwang. Urnesstijl elementen kwamen tot ver in de 12e eeuw terug op voorwerpen die een transitiestijl tussen de Urnes stijl en de romaanse stijl laten zien, de zogeheten Urnes-romaanse stijl. Scandinavische broches in de Urnes stijl laten een meer uitgesproken stijl zien. Het exemplaar hieronder, gevonden in Zweden, doet wel denken aan de pauwachtige broche hierboven, maar laat een veel rankere, verfijnde stijl zien waar het dier veel herkenbaarder in afgebeeld wordt. De broche laat een veel verfijndere hand van de smid zien en daarom zou men het onderscheid kunnen zien en maken tussen in Scandinavië gemaakte exemplaren en in Engeland gemaakte exemplaren die dan een hybride Angel-Scandinavische stijl laten zien. Wat boerser, zo men wil. Minder gracieus. Minder gedurfd door de beperktere vaardigheid van de smid.
Een exemplaar gemaakt van zilver, uit Denemarken, is hieronder afgebeeld.
Hier is de verfijning op een hoogtepunt. Niet alleen zijn de achtvormige belijningen nóg ronder en nóg slanker. Het uitgesproken kenmerk van de Urnesstijl, de langsnuitige diervormige figuren komen hier in optima forma terug. Zo ook bij de, eveneens in Denemarken gevonden broche hieronder. Hier is het langwerpige, amandelvormige oog een ander zeer kenmerkend element van de Urnesstijl.
Tenslotte een aantal exemplaren gevonden in Ierland laten weer een eigen stijl zien. De stijl is hier eveneens verfijnd, maar meer op elkaar gepakt. Of het hier een op een ter plaatse gemaakte, op Scandinavische leest geschoeide stijl betreft is niet 1-2-3 te zeggen. De stijl houdt het ergens in het midden tussen de Scandinavische en de wat grovere stijl van exemplaren in Engeland gevonden. Drie van de broches, de exemplaren aan de linkerzijde, laten – volgens mij – een hybride Ringerike-Urnesstijl zien, wat terug komt in de bredere, gedecoreerde bandering van de kronkelelementen en de spiraalvorm bij wat men de heup zou kunnen noemen, met de nodige fantasie. Zo bezien zouden deze exemplaren voorlopers kunnen zijn van de flamboyante stijl zoals deze in de puur Scandinavische, en in iets mindere mate, Engelse exemplaren terugkomen.
De broches in Urnes stijl. Men zou er een boek over kunnen schrijven. Wellicht doet ondergetekende dat nog eens. Er is nog genoeg te schrijven. Maar eerst wil ik een boek over mijn collectie af maken in 2022.
Thomas Kamphuis 