De overgang tussen winter en lente in de Slavische landen

Zo langzamerhand loopt, met het nodige windgeweld, de winter ten einde. Een winter, die eigenlijk geen winter genoemd kon worden. In Nederland vieren we het aankomende voorjaar met een nogal armoedig commercieel gebeuren, overgewaaid uit de Verenigde Staten: Valentijn. Het behelst de koppeling tussen mensen, het opwekken van bevruchting bij de ander of het tenminste vruchtbaar maken van een kans daar toe. Laten we wel wezen. Het kwaad is al lang onbekend, vooruit gekeken wordt er niet meer, en de boodschappen worden thuis afgeleverd. Ons zijn is Kant en klaar. Dat was toch ooit echt anders.

In Midden- en Oost Europa is het arsenaal aan – diep in de natuur – verankerde gebruiken van een poëtische schoonheid, vergeleken bij de vercommercialiseerde feesten bij ons. Het scharnierpunt tussen winter en lente kan van een onvermoede schoonheid en dramatiek zijn, voor wie de binding met de grond nog niet verloren is, en zijn directe omgeving.

Het begin van februari wordt door de Slavische bevolking gemarkeerd door de vieringen rondom Veles – een oude Slavische god van de dieren, vee en onderwereld. Lang geleden was Veles bekend om zijn drie verschijningsvormen: als god van het woud nam hij de vorm aan van een beer; als god van het vee werd hij vertegenwoordigd door een stier; als god van de onderwereld nam hij soms de vorm van een slang aan. Hij is de gids tussen de verschillende werelden, god van kruispunten en “tweeling” plaatsen (samen met Chur), handel en kooplieden, schapenhoeders, sluwe mannen en wiskundigen. Het is maar dat u het weet..

Sommige historici geloven dat, gedurende de invoering van het christelijk geloof, Veles een god van de boeren was omdat hij direct verbonden was met het land, terwijl de aanbidding van Perun, als de god van de krijgers, populairder was onder de aristocratie en Russische leger. Idolen van Veles werden gevonden in holtes en dichte wouden, en het Russische woord “volkhv” (heidense priester) en “volk” (wolf) zijn verbonden aan de naam van Veles (zijn andere naam is Volos). Ondanks zijn associatie met andere dieren, namelijk, een beer, slang en een stier, werd hij in veel plaatsen de wolvenherder genoemd.

In de tijd dat het heidense en christelijke geloof naast elkaar bestond leek het er op dat St. Nicholas de meeste van Vele’s functies overnam (hij werd de wolvenherder). Eigenschappen van Veles verbonden met het vee werden nog steeds toegewezen aan St. VLasiy, alsook aan St. Yegoriy (St. George).

De periode van 3 tot 11 februari wordt wel de Wolven Dagen genoemd of Veles Dagen. Deze tijd was ooit gewijd aan het betuigen van eer aan Veles als de god van het vee en vandaar, rijkdom. 11 februari is de belangrijkste dag tijdens de feestvieringen als Veles werd vereerd in al zijn verschijningsvormen.

Elke dag van de Veles dagen heeft zijn eigen naam welke één van Vele’s vele functies beschrijft: 3 februari, bijvoorbeeld, werd Veles, de koppelaar (of: bemiddelaar) voor de wolven, of simpel gezegd: de wolvenkoppelaar, 4 februari – koude Veles (Veles als de god van winterkou), 5 februari – Agatha’s dag was ook bekend als Veles, zoon van de koe, 6 februari – Veles, god van de kalveren, 7 februari – sluwe Veles (in het christelijk geloof bekend als St. Luke’s dag of Lukanka’s dag, met Lukanka de naam voor Chert, en “lukavyy” in de betekenis van “gewiekst” of “sluw”- op deze dag werd geloofd dat Cherti bijzonder actief was. Chert(i) (Chort), is een Slavische demon, waarvan geloofd wordt dat deze de vorm van een raaf of zwarte kraai aan neemt, In deze vermomming kon Chert over gebouwen heen vliegen ’s nachts en hun daken in brand zetten. Cherti in de vorm van kraaien verzamelen zich en cirkelen over het huis van een stervende tovenaar, proberend de ziel te laten ontsnappen uit het lichaam. Een zwarte raaf die op een huis zit wijst op een heks die in het huis woont.

Als men enigszins – zoals in onze buitengebieden – om zich heen kijkt, merkt op, dat de individuele dagen een link hebben met verschijnselen in de natuur. Zo rond 6 februari worden de eerste kalveren geboren. Op 7 februari is het vaak zo dat kraaiachtigen rumoerig worden omdat ze hun territorium gaan afzetten of naar hun oude nesten gaan. Alleen daarom al is de heidense geloofswereld, zoals, in dit geval, in het slavische taalgebied, zo boeiend.

We gaan door met de feestdagen. 8 februari was bekend als Veles de sikkel bekijker (mensen controleerden hun oogst gereedschappen zo dat zij klaar zouden zijn voor de zomer). 9 februari is de dag van Veles, de Rogge Man, een godheid die heerst over gewassen en 10 februari was de dag dat Veles Morana, de winter versloeg – deze dag wordt Veles-Zimobor genoemd, i.e. Veles die met de winter vecht of Veles de winter verslaander. We zien dat bijna al deze dagen Veles als de godheid die voorziet in het materiële welzijn, zoals huisdieren en gewassen. De laatste dag van Veles is 11 februari en wordt simpelweg Veles Dag genoemd en werd beschouwd als de meest rituele en van belang zijnde van de dagen, gewijd aan Veles.

3 februari werd beschouwd als Simon en Anna’s dag volgens de christelijke kalender; maar, in de folkloristische kalender is er een andere naam bekend voor deze dag – Veles – koppelaar/bemiddelaar voor de wolven of Lesser Vlasiy (Vlasiy is een gekerstende naam voor Veles). Paarden werden in het speciaal vereerd op deze dag. Een volksverhaal vertelt: Simon en Anna beslaan het paard, terwijl Vlasiy de paarden zadelt”. Boeren geloofden dat Dvorovoi, de geest van de binnenplaats, de paarden bereed op deze dag. Maar, hij is niet een erg goede rijder – na zijn ritten keren de paarden bezweet en uitgeput terug – goede rijders wilden niet dat dit gebeurde, daarom bonden ze een zweep, een paar wanten en een paar schoenen aan het paard (mogelijk, om te simuleren dat er al een rijder op zat en Dvorovoi in verwarring te brengen).

In deze tijd van het jaar begint de paartijd van de wolven, en de week volgend op Wolven koppelaar wordt genoemd de mindere (latere?) Veles dagen of Wolven bruiloften. Elke dag week heeft zijn eigen naam en heeft een serie van tekens en rituele gebruiken die hiermee geassocieerd worden. Bijvoorbeeld, 4 februari was bekend als Koude Nicholaas: “Bergen sneeuw in bergen op Koude Nicholaas”, “Koude Nicholaas” is bemiddelaar/koppelaar voor de wolven; zonsopkomsten zijn als klaprozen”- het is een tijd voor “dieren huwelijken”. 5 februari is bekend als Agatha de Koevrouw. “Op Agatha’s dag, koeiendood ( een magisch belichaming van anthrax – miltvuur – ) loopt door de dorpen”- het was de tijd om magische spreuken over het vee uit te spreken om ze zo voor deze ziekte te behoeden. Speciale ronde broden die Agatha’s broden genoemd werden, werden op deze dag gebakken. Op 6 februari was het de beurt aan Vukol – de Kalfman: “Zwarte kraaien geven geboorte aan kalveren op Vukol’s dag”. 7 februari is St. Luke’s Dag: “Op Luke’s dag worden taarten met ui gebakken”. Door hun sterke geur en smaak staan ze bekend bacteriën te doden, ui was bekend om zijn afwerende werking tegen kwade geesten, speciaal diegene die ziekten veroorzaakten. 8 februari staat in het teken van Zachary de Sikkelziener. “Op Zachary de Sikkelziener controleer je de staat van de sikkels voor de oogst tijdens de zomer”; “vrouwelijke graanoogsters bidden to Zachary de Sikkelziener”. 9 februari is Nikifor en Pankrat’s dag: “Pankrat is niet gunstig voor brood”; “Vanaf Pankrat trekt de winter zich terug ’s nachts”; Lapti (gewoven schoenen van lindenschors) worden gewoven op Nikifor’s (Dag). 10 februari is Prokhor’s Dag: “Op Prokhor geeft winter gedoe” (“fussing”: letterlijke vertaling, de vraag is, of dat hier mee bedoeld wordt – kan ook betekenen: haalt nog een ker uit met winters weer? red.); “Prokhor en Vlas zijn hier – het voorjaar is nabij”. 11 februari was het dan St. Vlasiy (Veles Dag) en de meeste vieringen werden gedaan op deze dag.

Een van de meest interessante gebruiken welke geassocieerd worden met Veles Dag is het ploegen in een cirkelvorm («опахивание») op 11 februari. Er werd geloofd dat bij het uitvoeren van dit ritueel het dorp gevrijwaard werd van miltvuur. In het volksgeloof werd de koedood (miltvuur) gezien als een oude vrouw – het zal weer eens niet – met harken in de plaats van handen, welke iedere vorm kon aannemen van ieder dier of menspersoon. Vrouwen kozen iemand uit hun midden als hun leider – poveshchalka («повещалка») -, gewoonlijk een oudere vrouw. Deze vrouw liep van deur tot deur, andere vrouwen verzamelend en waarschuwde mannen kinderen binnen te blijven. Alle huisdieren werden opgesloten gedurende de duur van het ritueel. Vrouwen wasden hun handen en veegden ze met een doek die de poveshchalka met zich mee droeg. Eenmaal buiten, liep de oudere vrouw naar de rand van het dorp onderwijl schreeuwend “Ay-ay!” (Au-au!), slaande op een ijzeren braadpan. (ziehier weer de link met het maken van een hels kabaal om kwade geesten af te weren). Andere vrouwen volgden haar, borstels dragend, pokers (goede vertaling niet duidelijk), pannenlappen en andere huishoudelijke objecten die normaliter in geassocieerd worden met de kachel. Sommigen konden ook sikkels en clubs (klaveren?) met zich meedragen. Eenmaal buiten het dorp, ontdeed de oudere vrouw, poveschchalka zich van haar overhemd, en bevestigde daar een ploeg aan. Met deze ploeg werd een beschermende lijn getrokken in de grond van het dorp, terwijl andere vrouwen haar volgden, alleen hun shirt dragend, met hun haar loshangend, fakkels met zich meedragend. Dit hele proces wordt vergezeld door een lied:

“Dood, jij Koeiedood!

Ga weg uit ons dorp, onze straten, onze erven…

De Heilige Veles loopt door ons dorp,

met een speer en een kaars, en wat hete as!

We zullen je met vuur verbranden, en je opscheppen met een pook,

Je vegen met een bezem en je begraven in as!

Kom niet naar ons dorp: Laat onze koeien met rust

Zwart en Bruin – oranje en kaal, wit en wit-geuierd,

Met ronde hoorns en hoornloos.”

Een persoon of dier die men op zijn weg tegen kwam zou in grote problemen komen, omdat men geloofde dat deze de verpersoonlijking van de Koeiedood was. Het wordt geslagen met stokken en poken. In de oude tijden, sloegen degenen die deze vrouwen tegenkwamen, dood. Een vergelijkbaar ritueel als hier beschreven werd ook uitgevoerd tijdens ander epidemieën, zoals cholera.

Andere gebruiken die men kon zien op Veles Dag waren het bakken van ritueel brood (palyanitsa) op St. Agatha’s Dag (5 februari) – een dag dat de voorouders werden herdacht; ritueel gebakken kozuli als slangen vorm gegeven om Veles eer te bewijzen; het bakken van zoete melk pyshki (een schiotel gelijkend op doughnuts) – deze physki werden gegeven aan kinderen en de armen, een van hen werd bewaard tot volgend jaar en toegevoegd aan koeienvoer als een van de koeien ziek zou raken; het vee aanraken met heide of jeneverbes en thijm; het overlaten van het zaad om te zaaien/planten buiten voor drie ochtenden; manen slaan met spinstokken (of: spinrokken) op Veles Dag, 11 februari (zodat stieren gehoorzaam zouden zijn); het kammen van het haar met betoverde kammen – jonge meisjes kamden het haar van de stier om ze in staat te stellen een vooruitziende droom te ontvangen (dromen vrijgegeven door Veles werden geloofd profetisch te zijn), terwijl getrouwde vrouwen het haar kamden van hun echtgenoten om ze zo tegen ziekte te beschermen en kracht te geven en goede gezondheid voor het komende jaar; de beste vakvrouwen reden op hun spinstokken (of: rokken) langs de heuvel omlaag als op een slede, zo dat hun vlas lang zou groeien dit plantseizoen; de jeugd voerde een “slangendans” op – elkaars hand vast houdend, zo een lijn vormend dat zijn weg “wond” rond, gelijkend op een glibberende slang.

Spoedig na het einde van Veles Dag, op 15 februari, Onisim Winterverslaander werd geëerd. Vrouwen legden dan hun eerste knot van vers gesponnen garen “onder de sterren”zodat hun garen (zoals het lot gesponnen werd door de godin Makosh) wit zou zijn, sterk en puur. De volgende dag, 16 februari was opgedragen aan Maremiana-Kikimora (van Kikimora wordt geloofd dat ze een boosaardige vrouwelijke geest was die in huizen woonde en … moerassen, terwijl Maremiana is een enigszins gekerstende naam voor Vrouwe Schemering of de Avondster).

Rituele maaltijden op Veles Dag bevatten melk, boter, havermout, mede en bier.

Offers voor Veles zijn: boter, melk, honing, haver, brood, pretzels, varkensvlees, varkensvet, kippenvlees, korhoendervlees, schapenvlees, geitenvlees, snoekvis, cranberries, bier, water, wijn, linten, pelzen, geld, wol, linnen, leer, potten, bloemen, gras en zaden.

Voorwerpen geofferd aan Veles zijn dierhuiden en hoorns, muziekinstrumenten, speciaal fluiten en fluitjes, amuletten gemaakt van been, gewei of slagtanden. Zijn heilige (verblijf)plaatsen zijn het woud en de kruiswegen. Heilige bomen van Veles zijn de pijnboom, en in sommige streken, de zogeheten ‘valse Kozakken jeneverbes’ (juniperus pseudosabina) die traditioneel werden gebruikt door Siberische shamanen om de heilige ruimte te zuiveren en contact te leggen met de Andere Wereld. Planten die toegewijd worden aan hem zijn alikruik, basilicum, ereprijs, herderstas en in sommige gevallen peterselie.

En zo komen we op 17 februari, de dag dat ik dit schrijf. Ik kijk nu alweer uit naar de volgende gebruiken in dit deel van het land, rond en met Pasen. Voor de rest blijft het, in onze geïndustrialiseerde maatschappij, welke nagenoeg alle binding met het slagen van een oogst of verbinding met de landbouw als gemeenschap heeft verloren, toch maar knap behelpen met tradities en illustere gewoonten.