Op mijn blog over een ‘vuurslag’ uit de Vikingtijd kwam de opmerking dat het blog een aantal zaken qua informatie miste. Graag wil ik op deze vragen in gaan, waarbij mijn mening uiteraard die van mij is, en voor discussie vatbaar. Ik vraag mij regelmatig dingen af, en al gedachtenvormend komen daar dingen naar voren die ik beslist niet als allesomvattende waarheid presenteer. Doel van mijn blogs over voorwerpen uit de Vikingtijd is mensen deelgenoot te maken van deze – vaak zeer bijzondere – voorwerpen.
Terug naar de vuurmaker/vuurslag..
In het Engels zijn twee termen in zwang:
firesteel – letterlijk ‘vuurstaal’ – ik zou zeggen vuurmaker (voorwerp waarmee vuur wordt gemaakt). Dit leidde ook al tot commentaar. Nee nee: vuurslág moest dit zijn. Ja, inderdaad, kan ook. Maar dan als onderscheid met de vuurstrijker, waarover later meer..
Een firesteel is een voorwerp wat alleen maar uit ijzer bestaat. Het heeft, naar mijn mening, dan puur de functie te worden gebruikt voor het maken van vuur. Het is sterk, compact en er kunnen flinke slagen mee worden gemaakt tegen vuursteen om, met behulp van brandbare materialen, vonken te veroorzaken die vervolgens het vuur doen ontstaan. Twee vingers worden dan met de tweede koot van deze vingers in de opening geduwd en tegen de onderzijde van de vuurmaker geplaatst. Zo ontstaat het houvast om de slagen mee uit te kunnen voeren.
Deze firesteels zijn er in verschillende vormen en maten. Boven getoonde – gevonden in York – is een veel voorkomend exemplaar.
Dan nu naar de zogeheten ‘strike a light‘ voorwerpen. Hier komt, naar mijn gevoel, toch een verschil in betekenis naar voren tussen een vuurslag en een vuurstrijker. Met de geheel uit ijzer bestaande vuurslag kon men zowel vuur opwekken door er tegen een steen te slaan of door de vuurslag er langs te strijken. Met een voorwerp als hieronder afgebeeld – gevonden in de regio van de rivier de Perm in Rusland – zou men langs een steen kunnen strijken, maar er tegen slaan lijkt mij een stuk problematischer. Het ijzerelement is hier vastgemaakt aan een decoratief bronzen bovendeel, wat een al te hardhandig gebruik zeker niet lang zou overleven. Het zacht strijken met het voorwerp kan evenwel prima, maar de setting van het ijzer in het bronzen onderdeel maakt het geheel toch kwetsbaarder.
Komen we tenslotte bij het type voorwerpen wat ook standaard als vuurmaker wordt beschreven: rijk gedecoreerde voorwerpen welke teruggevonden zijn waar een ijzeren element onder aan vast heeft gezeten, vaak (deels) van af is, juist door de kwetsbare bevestiging aan het bronzen, decoratieve element.
Een zekere Sergeij Upstad reageerde op een dag furieus op de pagina op mijn website over boven afgebeeld voorwerp, vindplaats wederom de Perm regio. Dit was volgens hem absoluut geen firesteel.
‘… firesteels (steel is a key word here) were all made out of iron of high carbon content during the entire history of mankind. The bronze and other copper alloys are not strong enough to serve the purpose. What you have is a decorative anthropomorphic (combining elements of a man and animals or birds simultaneously) pendant or a plaque of Perm (Finno-Ugric tribes) animal style. Such decor pendants, plaques, clasps and belt ends served as amulets against evil spirits in medieval times..’
De soms meer dan fantasievolle beschrijvingen van het antiquiteiten bedrijf waarvan ik het voorwerp gekocht had, in ogenschouw genomen, maakte zijn redenatie en onderbouwing dat ik op andere gedachten kwam. Nog los gezien van de voorstelling van een mensfiguur met twee vogels, die als ‘Odin met zijn twee raven’ verkocht werd.. Gedecoreerd in de zogeheten Perm dierstijl, kan de voorstelling een geheel andere, streekgebonden betekenis hebben. En op een dag kwam restaurateur en conservator van voorwerpen Johan Langelaar ook nog met de these dat dit soort voorwerpen scheermessen waren..
Hoe het ook zij: vuurmakers of vuurslagen, zo men wil, zijn een veel voorkomend type van persoonlijke uitrusting in de Vikingtijd, welke soms worden aangetroffen in graven van vrouwen, maar meestal in graven van mannen. De fire steel zou gedragen kunnen zijn hangend aan een riem of in een kleine tas met andere benodigdheden om het vuur te maken (vuursteen en dood, vergaan hout, wat gebruikt werd en/of tondel).
De rijk(er) gedecoreerde bronzen voorwerpen met een ijzeren onderrand kunnen dienst gedaan hebben als luxe vuurmakers, maar dan wel in een bijzonder kwetsbare samenstelling. Veeleer ligt voor de hand dat dit type voorwerpen een meer – of andersoortig gebruik hebben gekend. Men kan dan denken aan dracht of gebruik als amulet bij dagelijks gebruik dan wel bij speciale gelegenheden. Ook kan het puur decoratief gebruikt zijn, als onderdeel in een decoratief hals sieraad, zoals ik in het vorige deel van dit blog liet zien. Daarmee valt het onder het type voorwerpen wat een ogenschijnlijk duidelijke gebruiksfunctie kennen, maar niet als zodanig gebruikt werden.
Meerdere voorbeelden hier van zijn – uitgebreid – beschreven in een boek van de Poolse archeoloog Leszek Gardela met de titel Scandinavian amulets in Viking Age Poland.
Tenslotte: iets is niet altijd wat het lijkt, ook bij voorwerpen uit de Vikingtijd.
Thomas Kamphuis 