Eens in de zoveel tijd komt er een voorwerp voorbij – of wordt aangekondigd – die luidkeels als Vikings! of viking wordt gedetermineerd. Zeker in Nederland, waar vondsten uit de vroege middeleeuwen met een duidelijk stijltechnische Scandinavische handtekening zo zeldzaam zijn als een speld in een hooiberg wil men nog wel eens (over)enthousiast raken. In dit geval kwam een bericht voorbij waarbij de vondst op de dag werd aangekondigd als een spannende reclame voor wat ’s avonds uitgezonden zou worden. Het voorwerp werd aangekondigd als zijnde Vikings. Ik reageerde naar hem met wat zo mijn gedachten waren en verwees naar referentiesleutels gevonden in Engeland. Nog voordat de met smart afgewachte toelichting tegen de avond op de pagina van de vinder verscheen kreeg ik de eer de voorpremière te mogen aanschouwen.
Viking sleutel (in de volksmond) Datering ca. 9e/13e eeuw Dit is zijn de vondsten die je weer laten realiseren waarvoor je het doet. Een schuifsleutel die in de Engelse literatuur bekend staat als een zogenoemde viking sleutel (zie voorbeeld).Of de sleutel daadwerkelijk is gebruikt door een viking is de vraag. De sleutel kan zijn meegenomen uit Engeland of door handel hier terecht zijn gekomen. We zullen daar nooit achter komen. Één ding staat vast, een museumstuk van 1000 jaar oud en… nog helemaal intact! De sleutel werd gebruikt voor een schuif/hangslot. (noot: de sleutel is 50 mm in lengte).
De nuancering in het bericht voor wat betreft het onmiskenbare vikinggehalte van de sleutel was er in verwerkt. Gelukkig. Het in de volksmond mag dan bestaan en zijn eigen leven leiden, ik benader voorwerpen altijd vanuit de – tot dan toe gekende – wetenschap. De mond, volks of niet, doet dan niet ter zake.
Kijken we naar de vroege middeleeuwen, dan zijn er wat Nederland en Engeland betreft al twee definities. In Nederland wordt de periode van 450 A.D. tot 1499 A.D. gebruikt. In Engeland de periode van plusminus 410 A.D. tot 1066 A.D. Het jaartal 410 A.D. heeft zijn oorsprong in dat verhaald wordt dat de (laat) Romeinse keizer Honorius de romeinen in Engeland instrueerde om in vervolg hun eigen verdediging ter hand te nemen. Brittannië genoot sindsdien niet langer verbonden aan de keizerlijke macht die hen bescherming bood. In vergelijking met de begripsbepaling in Nederland, houden de vroege middeleeuwen in Engeland op bij de verovering van Engeland door Willem de Veroveraar in 1066 A.D.
In Nederland zijn vele vroegmiddeleeuwse sleutels bekend, mede en vooral door de ongeëvenaarde kennis van Addie Keizer op dit gebied. Het scala aan vormen en soms ook de complexiteit hier van verrassen keer op keer. In 2015 was hier een prachtige overzichtstentoonstelling van in museum Dorestad in Wijk bij Duurstede, waar ook ondergetekende zijn sleuteltje aan mocht bijdragen. Wat mij betreft moet deze sleuteltentoonstelling, op enig moment, waar dan ook, in de herhaling.
Als men de database van de Nederlandse Portable Antiques Scheme doorzoekt vinden we geen gelijkend exemplaar. In het Portable Antique Scheme van Engeland is dit anders. Onder de daar opgenomen 129 vroegmiddeleeuwse sleutels zijn diverse sleutels die een grote gelijkenis vertonen met het exemplaar wat nu in Nederland gevonden is. De vondsten van dit type sleutel, zijn dus redelijk vertegenwoordigd in Engeland. Ik gebruik hier het begrip redelijk vertegenwoordigd, omdat we het nog steeds hebben over een stuk of tien – aangemelde – vondsten op een totaal van 129. De – terechte – nuancering ten aanzien van het label viking vinden we terug in de omschrijving:
These slide keys are generally known as ‘Viking keys’ due to similarities in shape with excavated examples, however the T-shaped projections at the base of the bit remain unusual and no direct excavated parallels have been identified. This group of keys are tentatively dated to the 10th or 11th centuries AD (c. 900-c. 1100 AD) and with possible Anglo-Scandinavian influence, although it should be noted that this date range may be prone to adjustment through the recovery of examples from datable contexts.
Het woord tentatively wijst ook op een voorlopige tijdsdatering 900 A.D tot 1100 A.D. Nogal eens wordt bij het determineren van bodemvondsten deze periode ge- dan wel misbruikt om het voorwerp dan meteen maar als viking aan te duiden. Ik ben dan meer dan eens de partypooper die dan zijn riedel afsteekt. Heeft het voorwerp een duidelijke Scandinavisch uiterlijk qua decoratiestijl (Borre, Mammen, Ringerike, Urnes stijl) dan wel vorm (denk aan een dierkopfibula die op het Zweedse eiland Gotland gemaakt werd)? De sleutel heeft geen van beide bepalende kenmerken. Zoals de PAS al opmerkt is een precieze tijdsdatering nog niet exact weer te geven omdat de gevonden exemplaren van dit type, althans in Engeland en Nederland, losse vondsten zijn. Breder archeologisch onderzoek op de plaats van de vondst zou een dateerbare context kunnen geven. Dit is (nog) niet het geval. Het is hierbij altijd een kip-ei verhaal dat professioneel archeologisch onderzoek het meest complete beeld oplevert, maar als er alleen op deze wijze voorwerpen gezocht of gevonden werden hadden we nooit de kennis gehad die de laatste 30 jaar is opgebouwd door de vondsten die gedaan zijn door particuliere metaalzoekers. Gelukkig is de houding vanuit de archeologie ten opzichte van metaaldetectie door particulieren het laatste decennium zeer ten goede veranderd. Het zou ook nog een lieve belastingduit kosten als er alleen vanuit officiële instanties onderzoek zou worden gedaan en gezocht..
Voorlopig tenslotte de reactie van Addie Keizer op mijn mening over het viking gehalte van de sleutel:
Je hebt gelijk, je kunt bij een dergelijke sleutel niet direct een specifieke richting aanwijzen omdat een stijlkenmerk ontbreekt. Wat wel mogelijk is, is om het vanuit technisch oogpunt te benaderen. In dat geval klopt de benaming Angelsaksisch of Angelscandinavisch. Wat we namelijk wel weten is dat de bijbehorende hangsloten en dus ook sleutels, vanuit die richting afkomstig zijn. Of deze techniek zich in onze lage landen daarna zelfstandig heeft ontwikkeld, is mij totaal onbekend, daar kan ik alleen maar gissen. In het verlengde daarvan vermoed ik dat er veel via handelsbetrekkingen vanuit Scandinavië is ingevoerd. Maar om dan gelijk te zeggen dat het allemaal Viking is gaat mij te ver.
De grote vraag is nu of vondsten van dit specifieke sleuteltype een aantoonbare voornamelijk Britse aangelegenheid is, of dat het type ook aangetroffen is in bijvoorbeeld Denemarken, Noorwegen en Zweden. Om dit nader te onderzoeken zal ik mijn licht eens opsteken bij de nationale musea aldaar. De uitkomst daar van zal ik in een aanvulling op dit blog ín dit blog opnemen zodra dit binnen is.
Tenslotte: de mensen bekend met mijn Engelse website zullen zich afvragen waarom ik mijn exemplaar / exemplaren dan tóch viking sleutels noem.. Welnu: omdat ik deze slechts als zoekterm gebruik om een gericht publiek te trekken. Website marketing dus. De nuancering leze men hierboven..
(met dank aan Robbert Velt en Addie Keizer).
Aanvulling 6 oktober 2021
In samenwerking met Mirjam Kars en Stijn Heeren van het Portable Antiquities Netherlands is een volgende beschrijving bij het object opgenomen:
Spreidveersleutel met kruis/trapeziumvormige plaat
Definitie: (1) Gegoten sleutel waarmee een schuivende beweging gemaakt dient te worden om het slot te ontgrendelen; (2) met een centraal geplaatste, opengewerkte, kruisvormige of trapeziumvormige plaat in plaats van een baard; (3) de plaat heeft een centraal geplaatste projectie; (4) met een ringvormig handvat (5) en een massieve steel.
Variabele kenmerken: (1) de basisvorm van de opengewerkte plaat is kruisvormig of trapeziumvormig; (2) de projectie aan de plaat is puntig of heeft een knopje dat plat tot peltavormig kan zijn (de gehele projectie lijkt dan T-vormig); (3) aan het ringvormige handvat kunnen (geornamenteerde) knopjes zijn meegegoten; (4) de overgang van het handvat naar de steel kan geaccentueerd zijn door een meegegoten verdikking (kraag) met knopjes . (5) de massieve steel heeft een platte of ronde tot ovale doorsnede, die gefacetteerd kan zijn; (6) op de overgang van de steel naar de plaat kan zich op de steel een meegegoten, geornamenteerde verdikking bevinden (deze verbeeldt mogelijkerwijs ook een gedegenereerd dierelement); (8) vooral bekend als koperlegering exemplaren, maar ijzeren exemplaren zijn sporadisch bekend uit Engeland.
Dateringsargumentatie: In PAS (Portable Antiquities Scheme) zijn tot op heden (oktober 2021) bijna dertig exemplaren van dit type geregistreerd. Zij worden over het algemeen in de 9e-11e eeuw gedateerd, en deze datering wordt hier overgenomen. Toekomstig onderzoek kan aanwijzingen voor een andere datering opleveren. In PAS zijn enkele exemplaren in de 11e-12e eeuw gedateerd, en de ijzeren exemplaren die bekend zijn uit opgravingen in York werden in contexten gevonden die in 12e-13e eeuw gedateerd zijn (Ottaway and Rogers 2002, no. 12647, p. 2876).
Toelichting: deze spreidveersleutels worden ook wel ‘Viking sleutels’ genoemd vanwege enige gelijkenissen met sleutels die bekend zijn uit opgegraven Viking-contexten. De (T-vormige) projectie aan het uiteinde van de plaat komt echter niet voor op deze vondsten. Tot op heden zijn sleutels met dergelijke (T-vormige) projecties niet bekend uit archeologische opgravingen. In de PAS wordt deze sleutels beschreven als een variant van het type ‘Winchester C-key’, alhoewel gesteld wordt dat de term Winchester niet van toepassing is omdat de sleutels niet bekend zijn van deze site. (https://finds.org.uk/counties/findsrecordingguides/keys/#Winchester_type_C). Min of meer gelijkende vondsten uit Ierland en Zweden wijzen, althans daar, op gebruik in religieuze context.
Verspreidingsbeeld: In de PAS-beschrijving is te lezen dat er bijna dertig exemplaren gemeld zijn en dat er (nog) geen geografische concentraties zijn waar te nemen. Uit archeologische contexten zijn nog geen exemplaren van dit type bekend (https://finds.org.uk/counties/findsrecordingguides/keys/#Winchester_type_C). IJzeren versies van dit type sleutel zijn bekend uit de archeologische opgraving in Coppergate, York (Ottaway and Rogers 2002, no. 12647, p. 2876).
Thomas Kamphuis 